همانگونه که تنفس هوا امری بدیهی است مصرف آب هم نیاز حیاتی است. سابقا تصور میشد منابع آب نامحدودند، اما امروزه حتی کشورهای پیشرفته، محدودیت منابع آبی را درک نمودهاند. آب کیمیاترین منابع موجود در جهان است و از اساسیترین الزامات فعالیتهای بشری محسوب میشود و اهمیت زیست محیطی آن را نمیتوان نادیده انگاشت.
متاسفانه فعالیتهای بشری موجبات تنزل کمی و کیفی منابع آب را فراهم ساخته است. پیشبینیهای تکان دهنده به مدد آمار، وضعیت منابع آب جهان را بسیار مخاطره آمیز نشان میدهد . سیاره زمین (سیاره آب منظومه شمسی) با کمبود آب روبرو شده است .فعالیتهای مخرب و استفاده ناکارآمد منابع آب و در کنار آن افزایش جمعیت و افزایش تقاضای آب منابع آب را در چند دهه اخیر به شدت محدود نموده است. سازمان ملل اظهار میدارد کمبود منابع آب سبب کاهش زمینهای کشاورزی گردیده است و تولید مواد غذایی در دهههای اخیر به شدت مخاطرهآمیز مینماید. کمبود منابع آب بهعنوان تهدیدی جدی برای حیات بشر مطرح است. تغییرات آب و هوایی و کاهش جنگلهای بارانی، کاهش ضخامت لایه ازن همه و همه کمبود آب را تشدید میکنند.کمبود آب اثرات جانبی و غیر مستقیم نیز دارد. نظیر افزایش فقر و گرسنگی، تخریب اکوسیستم، بیابان زایی، تغییرات آب و هوا و حتی صلح جهانی را مورد تهدید قرار میدهد . جهان امروز میبایستی با مشارکت دولتها و بخش خصوصی در یافتن یک راهحل فوری و اضطراری برای پاسخگویی به بحران آب قدمهای جدیتری بردارد. بررسی آماری میزان مصرف آب ، وضعیت آب در جهان را روشنتر میسازد. به طور میانگین در سطح جهانی آب شرب و بهداشت ۱۰ درصد مصارف را تشکیل میدهند و فعالیتهای صنعتی، تفریحی و تجاری و سایر حدود ۲۰ درصد و کشاورزی به تنهایی ۷۰ درصد منابع آب را مصرف مینماید. در برخی از کشورها به ویژه کشورهای آفریقایی در مناطق صحرایی و ساحل آفریقا ۹۰ درصد منابع آب صرف کشاورزی میگردد.
_ شناسایی نقاط کم آب جهان
توزیع مناسب آب در گستره جهان غیر یکنواخت و ناهمگون است. ۲/۳ جمعیت جهان در نقاطی ساکن هستند که تنها ۱/۳ بارشهای سالانه را دارند ( آسیا ). در عوض نقاط پر آب جهان نظیر رودخانه آمازون و کنگو تراکم جمعیت کمتری دارند. بسیاری از نقاط پرتراکم جمعیت نظیر مدیترانه، خاورمیانه، هندوستان و چین با کمبود جدی آب در دهههای آتی روبرو خواهند بود. حتی برخی از نقاط قاره آمریکا به ویژه در نقاط جنوب غربی و مرکزی در برابر مخاطرات کم آبی آسیب پذیر مینمایند. از جمله خشکسالی کالیفرنیا در دهههای اخیر مؤید این نظر میباشد. پیشبینی خشکسالیهای آتی به دلیل تغییرات غیر قابل پیشبینی آب و هوا بسیار دشوار است. بسیاری از دانشمندان معتقدند توزیع آب جهانی تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار دارد. در عین حال بخارات آب حاصل از زمینهای کشاورزی به نقاط دیگر هدایت میشوند. براساس برنامه زیست محیطی سازمان ملل پدیده ال نینو که از گرم شدن آب اقیانوس آرام آغاز می گردد خود معلول گرم شدن کره زمین میباشد. پدیده آلنینو که با بروز سیلابهای شدید و خشکسالیهای متناوب همراه است تهدید بالقوهای برای کشاورزی محسوب میشود . به علاوه دمای فوقالعاده زمین میزان تبخیر آب و کاهش رطوبت خاک را سبب میشوند. گسترش بیابانها در آفریقا و دیگر نقاط جهان از عوارض پدیده النینو میباشد. تقریباً ۱۰۰ کشور جهان در حال حاضر با گسترش بیابانها مواجه هستند. درواقع بر اساس مطالعات سازمان ملل ۹۰۰ میلیون انسان در حال حاضر در نقاطی ساکن هستند که با خطر تغییر آب و هوا و گسترش بیابان روبرو میباشند.
_ وضعیت کشاورزی در شرایط بحران آب
محدودیت منابع آب اولین مانع گسترش و توسعه تولیدات کشاورزی در چند دهه آینده خواهد بود. تکنولوژی انقلاب سبز تولید محصولات کشاورزی را افزایش داده و سبب شده بازدهی زمینهای کشاورزی با آبیاری مصنوعی ۵ بار بیشتر از زمینهای کشت دیم میباشد. امروزه ۴۵ درصد مواد غذایی جهان از زمینهای کشاورزی با آبیاری تامین میگردد. با افزایش جمعیت انتظار میرود تولید این میزان به ۷۰ درصد افزایش یابد. افزایش تولید محصولات کشاورزی فشار مضاعفی را بر منابع آب جهان وارد مینماید. کشاورزی با آبیاری یا کشت دیم کدامیک با توجه به محدودیت منابع آب گزینه بهتری است. به هر حال به دلایل اکولوژیکی کشت دیم مناسبتر است. توسعه زمینهای دیم تا زمانی که به زمینهای جنگلی و جلگهها تجاوز مینمایند و باعث تغییرات رفتار زیست محیطی و کاهش تنوع زیستی میگردند ، مخاطره آمیز به نظر میرسد. در حال حاضر در جهان غذای کافی برای همه انسانها موجود است. مهمترین دلایل گرسنگی، معضلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی میباشند. مردم فقیر که فاقد شغل و زمین برای کشت هستند، درآمد کافی برای تهیه غذا در اختیار ندارند گرچه تراکم جمعیت باعث تنزل کیفیت زیست محیطی میگردد. اما الگوهای نادرست مصرف در کشورهای صنعتی و پیشرفته باعث تشدید بحران آب و کاهش مواد غذایی در نقاط تشدید بحران آب و کاهش مواد غذایی در نقاط دیگر جهان میگردد. کمبود مواد غذایی در کشورهایی که با نرخ رشد بالا جمعیت روبرو هستند کاملاً محسوس است. از طرفی بروز خشکسالیها، معضلات اجتماعی، تورم و کساد اقتصادی نیز وضعیت این کشورها را آسیب پذیر مینماید. وضعیت این کشورها به گونهای است که با میلیونها آواره ( در واقع آواره های زیست محیطی ) روبرو هستند که به ناچار سرزمینهای خود را ترک میکنند و بالقوه موازنه زیست محیطی را در کشور میزبان به مخاطره میاندازند.
_ الگوهای نادرست مصرف
بحرانهای اجتماعی و اقتصادی کمبود آب را تشدید مینمایند. در حال حاضر ۴/۱ میلیارد انسان از دسترسی به آب سالم محرومند و در عین حال نیمی از جمعیت جهان از فقدان تاسیسات بهداشتی ( فاضلاب ) در رنج هستند. در عین حال توسعه تاسیسات جدید با توجه به روند رو به رشد جمعیت پاسخگو نیست. تامین آب شرب سالم و ایجاد تاسیسات بهداشتی تصفیه فاضلاب برای سال ۲۰۲۵ به عنوان یک وظیفه اساسی و یکی از ارکان توسعه پایدار برای ۵ میلیارد انسان که ظرف ۲۵ سال آینده به جمعیت جهان افزوده خواهند شد، مطرح میباشد. درحالی که توسعه صنعتی و ارتقاء استانداردهای زندگی الگوی مصرف آب در قرن ۲۰ را به دو برابر افزایش داده است.
_ توزیع عادلانه آب
توسعه شهرنشینی به ویژه در کشورهای در حال توسعه تقاضای آب را در همه بخشهای مصرف اعم ازکشاورزی، شرب و صنعت افزایش داده است. بر اساس مطالعات، کشورهای در حال توسعه به علت افزایش الگوی مصرف خانگی باعث کاهش آب مورد نیاز کشاورزی گردیدهاند. به علاوه کمبود آب در نقاط شهری و حاشیه آنها از نظر اقتصادی تامین آب را با مشکلاتی روبرو ساخته است .در حال حاضر بیش از ۳/۱ میلیارد انسان در فقر کامل زندگی می کنند و سرانه درآمد کمتر از ۱ دلار در روز دارند و ۲ میلیارد انسان دیگر تنها اندکی وضع بهتری از ۳/۱ میلیارد انسان فقیر را دارا هستند.
پاسخ رسمی به بحران آب جهان
سازمان ملل و بانک جهانی بر پایه مطالعات انجام شده و شناسایی وضعیت موجود استراتژیهایی را برای مقابله با بحران آب تنظیم نمودهاند. یافتههای آنان نشان میدهد که با توسعه استحصال آب و اصلاح توزیع آب میتوان کارایی سیستمها را تا ۷۰ درصد افزایش داد. در حال حاضر راندمان سیستم ها ۴۵ درصد میباشد. با وجود انجام این اقدامات جهان همچنان با کمبود آب برای ۲۰ درصد جمعیت روبرو خواهد بود. بیشتر منابع آب جهان قبلاً استحصال شدهاند و در واقع محدودیتهای تکنولوژی برای استحصال آب بیشتر وجود دارد. بر اساس مطالعات انجام شده اگر توسعه منابع آبی به اندازه سال ۱۹۹۰ نیز باشد در دهههای آینده جهان با بحران آب روبرو خواهد بود.
ساختار جدید آب
پروژههای جدید ذخیره آب، روشهای بهینه مدیریت منابع آب و بهرهگیری از ابداعات و ابتکارات جدید از عوامل مهم مقابله با بحرانهای آب میباشند. در کنار آن توسعه توجهات و احترام به ارزش آب و محیط زیست از اهمیت نهادینهتری برخوردار میباشد. برای دهههای زیادی بشر غیر مسئولانه از محیط زیست بهره برده و بیش از نیاز، منابع را مورد استفاده قرار داده است و در راستای تخریب و کاهش کیفیت منابع آب گام برداشته است. بحران آب سیمای رفتارهای اجتماعی، اقتصادی، اکولوژیکی و سیاسی بشر میباشد. کاهش و کمبود تولیدات کشاورزی از عواقب سوء بحران آب میباشد. حل این بحران بدون مداخله انسان و اجرای برنامههای بلند مدت ممکن نخواهد بود و تاخیر در انجام وظایف هزینههای اقتصادی طرحهای عمرانی را افزایش میدهد و باعث افزایش مخاطرات حیات انسانها میگردد.