هشدار در مورد تبدیل بحران آب به فاجعه تا ۲۵ سال آینده

اگر وضع فعلی مصرف آب در بخش کشاورزی ادامه داشته باشد، در کمتر از ۲۵ سال دیگر شرق و جنوب کشور کاملا خالی از سکنه خواهند شد.

مشاور معاون اول رئیس جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط زیست هشدار داد که برنامه ششم توسعه به هیچ عنوان از این فاجعه ملی پیشگیری نمی‌کند.

عیسی کلانتری گفت: اگر فکری به حال حفظ ذخایر تجدید پذیر آب نشود در کمتر از ۳۰ سال دیگر باید ۵۰‌‌‌‌میلیون ایرانی از کشور مهاجرت کنند. یعنی جمعیت شرق زاگرس و جنوب البرز تا مرزهای جنوبی و شرقی همه باید کوچ کنند. البته دو استان شمالی کشور و استان‌های غرب زاگرس از این قضیه ایمن هستند.

وی افزود: شمال کشور اشباع شده و ظرفیت جذب جمعیت بیشتر را ندارد. زیرا بخش‌های عمده مناطق شمالی کوهستانی و وسعت دشت‌هایش اندک است که آن هم پر شده است. ۴سال پیش گفته بودم ۳۰‌سال، اما الان حداکثر ظرف ۲۵ سال آینده به آن وضع خواهیم رسید و اگر همه جامعه از مقامات بالا گرفته تا مردم وارد مساله آب نشوند، کاری از وزیر نیرو یا حتی تمامی دولت ساخته نیست.

مشاور معاون اول رئیس جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط زیست که با ایرنا سخن می‌گفت، ادامه داد : ما هم بحران مدیریت آب داریم و هم بحران کمبود آب. ضعف مدیریت سر جای خود، ولی ما در مناطق عظیمی از کشور کمبود آب شدید داریم. تقریبا همه سفره‌های آب زیرزمینی را هم تخلیه کرده‌ایم .مصرف اصلی آب ما هم در بخش کشاورزی است. اما هنوز مسئولین قائل به این نیستند که در این کشور به خصوص از جنوب البرز و شرق زاگرس تا مرزهای شرقی و جنوبی بحران آب داریم. سرانه باقیمانده آب این نواحی کمتر از ۸۰۰‌متر مکعب است. یعنی ما درون بحرانیم نه در مرز بحران. چرا که وقتی سرانه آب از ۱۰۰۰ متر مکعب کمتر شد، بحران آغاز می‌شود.

وی افزود :مسئولین نظام هنوز فکر می‌کنند این حرف‌ها بی اساس و غیرعلمی است. آنها هنوز به طور کامل باور نکرده‌اند که کشور وارد بحران آبی شده است؛ لذا در برنامه ششم توسعه هم که در مجلس مطرح است‌،همان فشارهای سابق ادامه دارد. درست است در این برنامه ذکر شده که مصرف آب ۱۰ میلیارد متر مکعب تا پایان برنامه کم شود، ولی این مقدار جواب نمی‌دهد، چرا که آب تجدید پذیر کشور ۹۰ میلیارد متر مکعب است. نامبرده افزود: همه ارگان‌های بین المللی توسعه و سازمان ملل صریحا تاکید کرده‌اند که حد نهایی برداشت از آبهای تجدیدپذیر ۴۰ درصد است. یعنی ما از این ۹۰ میلیارد متر مکعب آب تجدید پذیر کشور در سال فقط می‌توانیم ۳۶ میلیارد آنرا به صورت سالانه برداشت کنیم. در حالیکه طبق آمار وزارت نیرو، سالانه ۹۷ میلیارد متر مکعب از آب برداشت می‌شود؛ یعنی ۱۰۸ درصد.

وی گفت: ضمن اینکه این ۹۷ میلیارد متر مکعب به طور مساوی در کشور تقسیم نشده است. در نقاط کم بارانی مانند استان خراسان بییشتر از ۱۳۰ درصد، در کرمان بالای ۱۱۰ درصد و در فارس بالای ۱۰۰ درصد آب برداشت می‌کنیم. یعنی سفره‌های آب زیرزمینی این مناطق تقریبا از دست رفته و غیرقابل بازگشت است؛ حتی اگر در این مناطق باران‌های سیل آسا داشته باشیم.

کلانتری گفت: وقتی سفره‌های زیرزمینی خشک می‌شوند، طبقات خاک نشست می‌کنند و محل ذخیره آب از بین می رود. از این رو اگر بارندگی ۱۰ برابر قبل هم شود، باز آب روی سطح زمین جاری می‌شود و نمی‌تواند به داخل خاک نفوذ کند.

وی تصریح کرد: متاسفانه هنوز مسئولین کشور بحران آب را باور نکرده‌اند و برنامه ششمی که ارائه شده است، دلیل محکمی برای این ادعاست. به طور مثال اگر ارگانی مثل وزارت جهاد کشاورزی این شرایط بحرانی را پذیرفته بود به جای کاهش ۱۰ میلیارد مترمکعب آب تا پایان برنامه ششم، حداقل ۳۰ میلیارد مصرف آب را کم می‌کرد. مشاور معاون اول رئیس جمهوری اضافه کرد: یکی از مقصرین اصلی در این زمینه هم متخصصان کشور هستند که مسئولین را توجیه نکرده‌اند. کارشناسان آب‌و زمین شناسی و انجمن‌های علمی که خطرات پیش روی کشور را می‌دانند ولی از گفتن آن ابا می‌کنند. آنها از طریق آینده پژوهی به خوبی از بلای هولناکی که به زودی و صرفا به خاطر کم آبی بر سر کشورشان می‌آید با خبرند، ولی با سیاسی کاری یا بی تفاوتی از کنار آن می‌گذرند. چرا کمبود آب را فقط باید از زبان ۴ تا ۵نفر در ایران بشنویم؟! یعنی صدها متخصص دیگر از این وضع آگاه نیستند؟! از سویی حاکمیت هم نگران است اگر آب کشاورزان را کم کند چه پیش می آید؟

وی تبعات اجتماعی و سیاسی این مهاجرت ۵۰‌میلیونی را بسیار وحشتناک توصیف کرد وافزود: مسئولین نظام برداشت اشتباهی دارند و آن اینکه حتما باید کشور را با کشاورزی آباد کرد. برای همین فکر می‌کنند بخش کشاورزی مکلف است هم غذای همه مردم ایران را تولید کند و هم مسائل ژئوپلتیک را حفظ کند؛ در ضمن هیچ گونه تغییری هم در منابع آبی کشور به وجود نیاورد. در حالیکه می‌توان مناطق مرزی را با توسعه تجارت، خدمات و صنایع توسعه داد و از آب آنها نه در راه کشاورزی، بلکه برای حفظ محیط زیست این مناطق بهره برد. ما نباید منابع تجدید پذیرمان را غیرقابل تجدید کنیم. باید در کشورداری به این مساله بسیار توجه کنیم. کلانتری در مورد عوارض این بحران گفت: کشاورزی تقریبا به طور کامل در این مناطق تعطیل می‌شود. گرد و غبار و توفان های پیاپی نمک آنجا را غیر قابل زیست می‌کند. چرا که حیات این مناطق صرفا به آبهای زیرزمینی بسته است نه آبهای جاری. در فلات مرکزی ایران بجز زاینده رود، رودخانه‌ای نداریم و همه رودخانه‌های ما در غرب، شمال یا جنوب غرب کشور جاری است. از سویی شاغلین کشاورزی این مناطق هم کاملا بیکار می‌شوند. مصادیق این وضع را هم اکنون در بخش‌هایی از جنوب و شرق کشور شاهد هستیم.

وی گفت: استان فارس تا حدود سال ۱۳۸۰سالانه دومیلیون تن گندم تولید می‌کرد و علاوه بر این کشت دوم هم داشت. اما الان نه تنها کشت دوم ندارد، بلکه سالانه یک میلیون تن هم نمی‌تواند گندم تولید کند؛ چرا که آب لازم وجود ندارد. علاوه بر این بسیاری از باغات و مزارع فارس، کرمان و خراسان در حال خشک شدن هستند. اینها آهسته آهسته به شهر ارواح تبدیل می‌شوند و اگر به سرعت فکری به حال آنها نشود، از همین حالا ممکن است موج مهاجرت شروع شود؛ اما برنامه ششم از این روند خوفناک جلوگیری نمی‌کند، ضمن اینکه روش موجود در استفاده از منابع آبی هم غیرقابل ادامه دادن است. مشاور معاون اول رئیس جمهوری اظهار داشت: الان ۹۰ میلیارد متر مکعب آب تجدید پذیر داریم که سال به سال هم مقدار آن کم می‌شود. اما می خواهیم تا ۵ سال دیگر فقط ۱۰ میلیارد از مصرف فعلی کم کنیم تا مصرف ما ۸۷ میلیارد مترمکعب شود.۸۷ میلیارد هم تقریبا تا ۵ سال دیگر می‌شود ۱۰۰ درصد ذخایر آب تجدید پذیر. چرا که با روند فعلی، ذخایر آب تا آن موقع حدود ۱۰ میلیارد کمتر می‌شود. اگر تا پایان برنامه تا ۳۰ میلیارد متر مکعب کم می‌کردیم، می‌توانستیم امیدوار باشیم. از سویی هیچ تغییری هم در سیاست‌های کلان کشاورزی نمی‌بینیم.

وی در مورد کشت گلخانه‌ای برای کاهش مصرف آب گفت :شاید بهره‌وری کشت گلخانه‌ای از نظر میزان آب مصرفی ۵ برابر کشت عادی باشد، اما در گلخانه غیر از خیار،گوجه فرنگی و فلفل دلمه‌ای چه چیز به عمل می‌آید؟ علوفه را می‌توان در گلخانه کاشت؟ برنج و غلات، چغندر قند و درختان میوه را کجا می‌خواهید به عمل آورید؟! ما چاره‌ای نداریم جز اینکه ابتدا مصرف آب را کم کنیم و بعد به فکر افزایش بهره‌وری باشیم. اگر به این فکر باشیم که به موازات افزایش بهره‌وری و به صورت تدریجی مصرف آب را کاهش دهیم، سخت در اشتباهیم.

کلانتری گفت: برای همین اگر می‌خواهیم به سمت کشت گلخانه ای برویم سیاست بدی نیست و اشکالی هم ندارد، ولی این دلیل نمی‌شود که مصرف آب‌مان را کم نکنیم. ابتدا باید ۳۰ میلیارد متر مکعب از مصرف آب را با عزمی قاطع کاهش دهیم. بعد هم روی افزایش بهره‌وری سرمایه گذاری کنیم.

وی گفت: با افزایش بهره‌وری آب می‌توان با همین ۲ میلیارد متر مکعب برداشت فعلی، چرخ صنعت را بدون مشکل چرخاند و حتی اگر افزایش جمعیت هم داشته باشیم، آب شرب را می‌توان با مصرف بهینه تامین کرد. اما آنچه در حال تبدیل ایران به یک بیابان لم یزرع و کاملا خشک است و شهرها و دشت‌های ما را تعطیل خواهد کرد، مصرف افراطی آب کشاورزی است. البته برخی ممکن است فکر کنند حالا که برای آب شرب مشکل نداریم ،پس چه نیازی به صرفه جویی در آب کشاورزی است. این یک فکر نابخردانه است. چرا که وقتی سفره‌های آب زیرزمینی خالی می‌شود تعادل زمین به هم می‌خورد و زمین نشست می‌کند. همین الان زمین شهرها دارد نشست می‌کند و ساختمان‌ها دارند مشکل پیدا می کنند.

مشاور معاون اول رئیس جمهوری اضافه کرد: از سویی آنقدر توفان شن و نمک و گرد و غبار ایجاد می‌شود که کسی جرات زندگی در این مناطق را نخواهد داشت. ضمن اینکه بیماری های تنفسی، پوستی و سرطان های بسیاری را شاهد خواهیم بود.

افزایش نرخ فرونشست زمین در تهران

از سوی دیگر،در همین زمینه رئیس گروه زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیک سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور اظهار داشت: نرخ فرونشست زمین در گستره جنوب غربی تهران در سال های اخیر به شدت افزایش یافته است.

دکتر مسعود محمودپور با بیان این که ناحیه جنوب غربی تهران درگیر رخداد فرونشست زمین است، افزود: بر اساس اندازه‌گیری‌های انجام شده توسط سازمان نقشه برداری کشور و اعلام وقوع پدیده فرونشست در منطقه وسیعی از جنوب غربی تهران با مساحت حدود ۴۱۶ کیلومتر مربع، مطالعات روی این مساله آغاز شد که بیشینه نرخ بدست آمده در این تحلیل برابر با ۱۷ سانتی‌متر در سال بوده است.وی تاکید کرد: باید توجه داشت که پیش‌بینی و برآورد نرخ فرونشست سالانه در اثر برداشت آب‌های زیرزمینی بر پایه قرائن و برون یابی داده‌های به دست آمده در فصل های بهار و تابستان به مراتب بیشتر از مقادیری خواهد بود که برای فصل های پاییز و زمستان تعیین می‌شود.

رئیس گروه زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیک سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور افزود: بنابراین برای تعیین دقیق این مقدار، در نظر گرفتن بازه‌ای حدود یک تا دو ساله منطقی و علمی به نظر می‌رسد. وی با اشاره به این که بر اساس شواهد، منطقه فرونشست تهران در سال های ۸۸ و ۸۹ در مقایسه با سال ۸۴ توسعه بسیار زیادی را در تمام جهات نشان می‌دهد، خاطرنشان کرد: این گسترش در بخش‌های غربی و شرقی بیشتر است و محیط منطقه فرونشست به ۱۴۹ کیلومتر و مساحت آن به حدود ۵۳۰ کیلومتر مربع افزون شده است.

نامبرده ضمن اشاره به نتایج بدست آمده از مدل‌سازی فرونشست زمین در گستره جنوب غربی تهران و پیش‌بینی نرخ آن برای سال۹۷ یادآور شد: با فرض ثابت بودن نرخ پمپاژ آب زیرزمینی در آینده، بیشینه نرخ فرونشست زمین در دشت مذکور به بیش از ۳۳ سانتی متر بر سال و حدود دو برابر آن در سال ۸۴ خواهد رسید.

وی تاکید کرد: بر اساس شواهد حرایی، سیل‌گیر‌شدن زمین‌ها و خسارت‌های سازه‌ای وارده بر ساختمان‌ها، جاده‌ها، بزرگراه‌ها، راه آهن، سازه‌های کنترل کننده سیلاب، شبکه‌های انتقال فاضلاب شهری، شبکه‌های توزیع برق، گاز و دکل های برق و شکل گیری ترک‌ها و شکاف های زمین از مهم ترین اثرات ناشی از فرونشست است.محمودپور از مشاهده و ثبت عوارض ناشی از فرونشست در گستره جنوب غربی تهران خبر داد و گفت: این عوارض به صورت بالازدگی چاه‌های پیزومتری و لوله جدار چاه‌ها، ترک خوردگی دیوارهای ساختمان‌ها و کج شدگی تیرهای برق در این گستره و همچنین ایجاد و توسعه ترک‌ها و شکاف‌های زمین و فروچاله‌ها مشاهده می‌شوند.

وی تراکم جمعیتی بالای شهر تهران و اطراف آن، قرار‌گیری سازه‌ها و تأسیسات مهم در آن، وجود شریان‌های حیاتی مهم مانند راه آهن و فرودگاه و تراکم دکل های برق فشار قوی در پهنه فرونشستی شکل گرفته را بسیار مهم ارزیابی کرد و گفت: در سریع‌ترین زمان ممکن باید ضمن برداشت و به روز کردن وضع جا به جایی های سطح زمین به روش تداخل سنجی راداری از منطقه نرخ دقیق فرونشست بدست آید.